Бюджет – социаль юнәлешле

Кызыксыну нәрсәгә бәйле?

– Радик Рәүфович, бюджет проектына карата җә­мә­гатьчелектә бик нык кызыксыну уяну нәрсәгә бәй­ле?

– Финанс системасында эш­ләвем дәверендә бюджет проектын тикшерүнең һәр­ва­кыт төрле дәрәҗә һәм про­филь­дәге идарәи структуралар, төрле социаль-мәдәни өлкә һәм сәнәгать тармаклары белгечләре катнашында үткәнлеген әйтә­сем килә. Бюд­жет министрлыклар, ведомство, район, шәһәр, авыл җирлекләре, аерым пред­прия­тиеләр һәм оешмалар дәрәҗәсендә карала. Шуннан соң – Хөкүмәт, Президент һәм парламент дәрәҗәсендә. Ел­дан-ел бюджет проекты буенча фикер алышуда бу этапларның берсенең дә төшеп калганы юк. Алар фәкать тикшерү формалары һәм ысуллары белән генә аерыла. Мәсәлән, ике-өч зона киңәшмәсе урынына респуб­лика­ның төрле төбәкләрендә дүрттән артыграк куст киңәш­мәсе үткә­релергә мөмкин.

Минем фикеремчә, агымдагы елда бюджетка кызык­сынуның артуы бүген, икътисадый вәзгыятьтә билгесезлек хөкем сөргән бер мәлдә, һәркемнең, социаль өлкәнең беренче чираттагы ихтыяҗ­ларын канәгатьләндерү өчен бюджетта акча җи­тәрме, социаль ташламалар сакланырмы, инвестицион проектларны тормышка ашыру буенча бюджет мөм­кин­лекләре нин­дирәк булыр, дигән сорауларга җавап эзләвенә бәйле.

Биредә мин җәмәгатьче­лек һәм депутат­ларның парламент тыңлау­лары, зона ки­ңәш­мәлә­рен­дә­ге кызыксынулы, актив позицияләрен бил­геләп үтәргә һәм республиканы үстерүгә юнәлдерелгән кызыклы, иҗади сорауларына,  проблемалар күтәрүлә­ре­нә рәхмәт сүзләре иреште­рергә тиешмен. Бу тәкъдим­нәрнең барысы да эшкә кабул итеп алынды һәм аларның һәр­кайсы буенча билгеле бер позиция эшләнәчәк.

Нефть бәясе кимү – вакытлы күренеш

– Дәүләт Советында кайбер депутатларның икъ­­тисадый вәзгыятьтә билгесезлек мәсьәләсе буенча чыгышларына бәйле рә­веш­тә бюджетны үз­гәртү зарурилыгын ничег­рәк бәя­лисез?

– Катлаулы икътисадый вәзгыять шартларында бюджетны үтәү буенча эш тәҗри­бәбез бар. Республика соңгы дистә елда, кайбер ел­ларның шактый ук авыр килүенә карамастан, үз өс­тенә йөкләнгән бурычларны һәрвакыт үтәп кил­де һәм икътисадый мөм­кин­лек­лә­рен даими рәвештә арттырып килде. Минем бу сүз­ләрем – гади оптимизм гына түгел, бәлки бүген респуб­ликабызда күзәтелеп килә һәм бюджетның тотрыклылыгын тәэмин итә торган со­циаль-икътисадый үсеш күр­сәт­кечләре шуны раслый.

Икътисадый вәзгыятьнең бер сегментын – кайбер де­путатларның теленнән төш­ми торган нефть бәясен алсак, бүген аның бер барреле 83 доллар тора. Гыйнвар-сен­тябрь айларында уртача бәя­се – 106 доллар булды:  бюджетка салынган пара­метр­­лар­дан югарырак дә­рәҗәдә бу.  Халыкара валюта фонды һәм РФ Икътисадый үсеш министрлыгы бәялә­мәсенә караганда, бүген нефть бәясенең ки­мүе – кыска вакытлы күренеш. Урта сроклы перспективада нефтьнең бер барреле 100 дол­лар торачак. “Татнефть” бе­лән уртак исәп-хисап­ла­ры­бызга караганда, бу җә­һәттән республиканың кинәт кенә тө­шеп калган керем­нәре хасил булмаячак. Нефть­­нең бәясе тө­шә, әмма доллар курсы, нефтьче­ләрнең керемен арттырып, бу югалтуны өлеш­чә тулыландыра.
2015 елгы бюджет кү­лә­менә икътисадый вәз­гыять­тә­ге билгесез­лекнең йогынтысы турындагы мәсь­әләгә кил­гән­дә, шуны бил­геләп үтәсем килә: бюджет­ның керем өле­ше билгеле бер дәрәҗәдә ки­мегән очракта да Президентыбыз тарафыннан игълан ителгән юнәлештән: киләсе елда республикада бер генә социаль программа да, халык алдындагы бурычлар, социаль ярдәм киметелмәячәк, дип игълан ителгәннән тайпылмаячакбыз. Бюджетта әле­ге максатларга средстволар күздә тотылган. Бу җәһәттән безнең бурычыбыз – финанс ресурслары белән бюд­жет­ның социаль юнәлешлелеген тәэмин итү.

Социаль юнәлешле буларак, бюджетның төп концепциясе Дәүләт Советы депутатлары тарафыннан кабул ителеп хупланды, дип кыю төстә әйтергә була. Хәзер без комитетлар, депутатлар, муниципаль берәмлекләр, профсоюз­лар һәм республика гражданнары тәкъдимнәре буенча аның структурасын яхшырту юнәлешендә эшлибез. Бүген­ге тәкъдимнәр асылда бюджетта кайбер “тар урын­нар”ын, керемнәр җитмәү аркасында акча аз бирелә торган юнәлешләрне финанслау зарурилыгына юнәлдерелгән. Бо­лар – җиһазлар сатып алу, капиталь төзекләндерү, төзе­леш.

Табышка салым “аксый”

– Аңлашыла ки, бюджет билгеле бер “сыгылмалы­лык”ка ия, ягъни керемнәр фаразланылган күләмдә кер­мәгән очракта, финанс­лау буенча өстенлекле юнә­лешләрне сайлап алып булачак. Бүген бу вәзгыять – фараз характерында һәм ул киләсе елда тормышка ашмаска да мөмкин. Әмма быелгы бюджет ничек үтә­лә? Аңа гомуми икътисадый вәзгыять йогынты ясыймы?

– Агымдагы елның тугыз ае өчен бюджетны үтәү йомгак­лары тулаем канәгать­ләнерлек. Шулай да, керем өлешенең кайбер позиция­ләре буенча шикләнүләр бар. Мәсәлән, Татарстан Республикасы бюджетына табышка салым 43,8 миллиард сум күлә­мендә керде. Табышка салым керемнәре динамикасы уңай булганда, салым буенча түләү­ләрне ки­метүче предприя­тие­ләр саны арта. Без анализ ясаган мең предприятиедән 577се табышка салым буенча тү­ләүләрне киметкән. Бу оешмалар буенча салым кимү кү­ләме тугыз айда узган елның шушы ук чоры белән чагыштырганда 7 миллиард сум тәш­кил итә. Дүртенче кварталда табышка салым­ның чама бе­лән 2,8 миллиард сумга кимү­ен көтәбез.

2014 елның гыйнвар-сен­тябрь айларында Татарстан Республикасы тупланма бюджетында акцизлар кереме 14,2 миллиард сум тәшкил итте. Тулаем алганда акцизларны туплау динамикасы уңай булуга карамастан, нефть про­дуктларына акциз­лар кереме кимү күзәтелә. Калган салымнар буенча хәлләр тотрыклырак.

Җирле бюджетларга 4,9 мил­лиард сум күләмендә җир­гә салым керде. Респуб­лика тупланма бюджетында салым булмаган керемнәр кү­ләме 10,6 миллиард сум тәш­кил итте.

Тугыз айда алынган ке­рем­нәр, өстәмәләр белән, хез­мәт хакын тулысынча түләү һәм республиканың барлык дәрәҗәләрендәге бюджетла­ры­ның планлаштырылган чыгымнарын финанслау мөм­кин­леге бирде.
Татарстан Республикасы тупланма бюджеты чыгымнары – 157,2 миллиард сум, рес­публика бюджеты чыгымнары 137,8 миллиард сум тәш­кил итте. 2014 елның 9 аенда җирле бюджетлар чыгымнары, бюджетара трансфертлар­дан чыгып, 48,1 миллиард сум күлә­мен­дә булды. 

Әлбәттә, гомуми икътисадый вәзгыять алга таба респуб­лика бюджетын үтәүгә йогынты ясарга мөмкин. Шулай да, хәтта тупланма бюд­жет­ның керем өлеше кимү шартларында, аның дефицитын исәпкә алып, безгә агымдагы елда төп финанс документын үтәү өчен бик зур тырышлык куярга кирәк.
 

Һәр тиен, һәр сум исәптә

– Радик Рәүфович, әңгә­мәбезнең төп темасыннан – 2015 елга бюджеттан бер­ни­кадәр читкә тайпылдык. Киләсе елга бюджетны формалаштыру буенча эш ничек барды, аның төп күр­сәткечләре нинди?

– Бюджет буенча эш инде март аеннан башланды. Иң элек керем өлешен формалаштырдык, федераль һәм республика салым, бюджет законнарындагы яңалык­ларны анализладык, бюджет хасил итүче предприя­тие­ләрдән ке­рем­нәр күләм­нәрен аныкладык. Әйтик, керем өлешенә алкогольле продукция һәм сы­рага акцизлар ставкасын арттыруны (элек күздә тотылган) юкка чыгару, нефть продуктларына акцизлар ставкалары кимү, яңадан гамәлгә кер­телә торган күчемле милекне һәм амортизация премиясен салым салу базасыннан тө­шереп калдыру кебек федераль яңалыкларның тис­кәре йогынты ясаячагын ачык­ладык.

Бюджетның иң күләмле ке­рем чыганаклары булып табышка салым, физик затлар керемнәренә һәм оешмалар милкенә салым тора. Әлеге керем чыганаклары тупланма бюджетта керем­нәрнең гомуми күләменең 70 процентын һәм республика бюджетында – 75 процентын тәшкил итә.
2015 елда Татарстан Республикасы тупланма бюджетында физик затлар ке­рем­нә­ренә салым – 58,9 миллиард сум, республика бюджетында 41,2 миллиард сум күләмендә фаразлана. Табышка салым 50,2 миллиард сум күләмендә фаразлана. Татарстан Респуб­ликасы тупланма бюджетында 2015 елга акцизлар кереме фаразы – 13,8 миллиард сум, оеш­малар милкенә салым 18,7 миллиард сум күлә­мен­дә фаразлана. 2015 елда муниципаль берәмлекләр бюджетларына тулысынча кү­черелә тор­ган физик затлар мил­кенә салым 731 миллион сум күлә­мендә бәяләнә.

Муниципаль бе­рәм­лек­ләр бюджетларының шактый ук ке­рем чыганагы булып җиргә салым тора. 2015 елда аның кереме 6,3 миллиард сум кү­ләмендә фаразлана. Транс­порт­ка салым 3 миллиард 550 миллион сум кү­ләмендә бәя­лә­нә. 2015 елда җыелма ке­рем­дә салым буенча 7,0 миллиард сум керем фаразлана.

2015 елга тупланма бюд­жет­ның салым булмаган ке­рем­нәре – 7,9 миллиард сум, Татарстан Республикасы бюд­жетының салым булмаган ке­ремнәре 3,1 миллиард сум күләмендә фаразлана.

Бюджет проектында федераль бюджеттан 13,9 миллиард сум күләмендә максатчан бюджетара трансфертлар исәп­­кә алынган. Әлеге сумма 2015 елда федераль министрлыклар тарафыннан федераль дәүләт программаларын финанслау өчен билгеләнгән үзәк­ләш­терелгән ассигнова­ние­ләрне бүлүгә карап аныкланачак.

Шуннан соң без бюд­жетның чыгым өлешен формалаштырабыз. Һәр министрлык, ведомство, муниципалитет, норматив базасын кулланып, үзенең чыгымнары күләмен нигезли. Һәр чыгым позициясе буенча җен­текле анализ ясала: һәрбер тиен, һәрбер сум үзенең максатчан билгеләнешенә ия.
Татарстанның тупланма бюджеты чыгымнары структурасына федераль макроикътисадый индекслар –  дефляторлар салынган. Шулар арасыннан – Россия Федерациясе Президентының 7 май, 2012 елгы Указларын тормышка ашыру кысаларында бюджет өлкәсе хез­мәт­кәр­ләренең аерым кате­гория­ләренә хезмәт хакын арттыру, халык алдындагы бурычларны, азык-төлек һәм медикаментлар сатып алуны 1 гыйнвардан 5 процентка  индекса­цияләү, сти­пен­дия­ләрне 1 сентябрьдән 5 процентка арттыру, коммуналь хез­мәтләр күрсәтүне 1 июль­дән 6 процентка ин­декса­ция­ләү.
Әйтергә кирәк, хезмәткә түләү күләмнәре зур темпта үсә. 2017 елга аның чагыштырма өлеше тупланма бюджет керемнәренең яртысын диярлек тәшкил итәчәк.

2012 ел башыннан, ягъни Россия Федерациясе Прези­дентының май ае Указларын тормышка ашыру башланганнан бирле, тупланма бюджетта хезмәткә түләү чыгымнары 2017 елга 97,4  миллиард сумга кадәр җитәчәк яки ике тапкырдан күбрәккә артачак.

Бюджетның чыгым өле­шендә ел саен беренче чираттагы һәм социаль әһә­ми­ятле чыгымнар арта. Алар 2014 елга пландагы бюджетта 67 процент тәшкил итсә, 2017 елга 80 процентка җи­тәчәк.

2015 елда берничә ел дәвамында гамәлдә булып килгән республика социаль әһәмиятле чараларны финанслауны (ассигно­вание­ләрнең гомуми күләме – 6,2 миллиард сум) дәвам иттерү планлаштырыла.
Тупланма бюджетта социаль өлкә чыгымнары 2015 елда 68 процент тәшкил итсә, 2017 елда 72 процентка җи­тәчәк.

Шул рәвешле саннар 2015-2017 елларга Татарстан Республикасы бюджеты проек­тының социаль юнә­лешле булуын раслый.
Югарыда атап үтелгән параметрлардан чыгып, 2015 елга тупланма бюджетның керем өлеше – 181,6 миллиард сум, чыгым өлеше 186,9 миллиард сум күләмендә фаразлана. 2015 елга республика бюджеты керемнәр буенча – 147,6 миллиард сум, чыгымнар буенча 153,0 мил­лиард сум күләмендә (дефицит – 5,4 миллиард сум) билгеләнә.